سازه‌های آبی شوشتر | تاریخچه، تصاویر و راه‌های دسترسی

سازه های آبی شوشتر، موزه زنده صنعت آب ایران باستان و سند دانش سطح بالای ایرانیان در علوم مهندسی آب در دوران امپراطوری بزرگ هخامنشیان و ساسانیان است.

سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر، از آثار جهانی ثبت‌شده در میراث یونسکو، محوطه‌ای است که به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی از آن یاد شده و از یادبودهای بی‌بدیل دوران هخامنشی و ساسانی و بیانگر شاهکارهای فنی و مهندسی جهان است.

این مجموعه با سیستم آبیاری پیچیده‌ای که دارد، قدمتش به دوران حکومت داریوش بزرگ و سده 5 پیش از میلاد باز می‌گردد. طرحی هوشمندانه در مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب.

آثار شاخص سازه های آبی شوشتر

در فهرست میراث جهانی یونسکو، مجموعه سازه های آبی شوشتر، چندین اثر به شرح زیر را شامل می‌شود:

1. بند میزان

بند میزان، سازه‌ای انسان‌ساخت، ایجادشده در دوران شاپور اول ساسانی است که از آن جهت تنظیم کردن آب رودخانه کارون بین دو شاخه استفاده می‌شده است.

2. برج کلاه فرنگی

برج کلاه فرنگی، اثری برجای‌مانده از دوران قاجار، واقع در کنار رود شطیط، بقایای یک برج 8 ضلعی را شامل‌شده و بر فراز تپه کوهی مشرف به بند میزان جهت نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر پهنه رودخانه یا کار کارگران و نیز مقدار و شدت جریان رودخانه ساخته شده است.

3. رودخانه دست کند گرگر

نهر گرگر، رودخانه‌ای دست‌کند و مصنوعی بوده که در بخش شمالی شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جداشده و به سمت جنوب رفته و در دوران هخامنشی بمنظور تکامل سازه های آبی شوشتر حفر شده است.

4. پل بند گرگر

پل بند گرگر یکی از دروازه‌های شش‌گانه تاریخی شوشتر بوده که پیشینه ساخت آن به دوران ساسانیان بازگشته و جهت منحرف‌سازی مسیر آب از رودخانه دست‌ساز و تاریخی گرگر به سمت تونل‌های آسیاب‌های آبی ساخته شده است.

5. مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی

مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، شاخص‌ترین بخش این مجموعه بوده که در کنار پل بند گرگر در مسیر رودخانه دست‌کند گرگر خودنمایی می‌کند.
به طور کلی این مجموعه به چند بخش تقسیم می‌شود که عبارتند از:
الف) حدود 10 آسیاب در محوطه شرقی به چشم می‌خورد که عبارتند از: آسیاب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق و دهانه شهر.

ب) آثار زیر در محوطه شمالی دیده می‌شود: آسیاب‌های خدایی، آسیاب رضا گلاب یا پنیری، آسیاب‌های رضوان، تاسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی و تلمبه‌خانه تامین‌کننده آب مصرفی شهر.
پ) از دیگر اجزای این مجموعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: پل بند گرگر، تونل بلیتی، تونل دهانه شهر، تونل سه کوره، آسیاب‌ها، پلکان‌های مجموعه آسیاب‌ها، ساباط‌ها یا دالان‌های سرپوشیده مجموعه آسیاب‌ها، تاسیسات جدید مجموعه آسیاب‌ها، پل دوپلون، محوطه سیکا و چهارطاقی

6. پل بند برج عیار

پل بند برج عیار یا صابئی روی رود گرگر و پایین‌دست آبشار واقع شده و پیشینه ساخت آن به دوران ساسانیان نسبت داده می‌شود.

7. نیایشگاه صابئین

بقایای اتاقک‌ها و کانال‌هایی که در سمت شرق بند برج عیار دیده می‌شوند متعلق به عبادتگاه‌های اجرای مراسم مذهبی قوم منداییان یا صابئنی پیروان یحیای تعمیدهنده از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق و سوریه هستند.

8. قلعه سلاسل

این قلعه دژی است بسیار بزرگ دارای حیاط‌های مفصل و متعدد، سربازخانه‌ها، طویله‌ها، حمام‌ها، شبستان‌ها، برج‌ها، باغچه‌ها، قورخانه، نقاره خانه، حرم خانه، آشپزخانه، قاپی‌ یا دروازه‌های متعدد، حوض‌های بزرگ، حصار و خندق.
از سایر بخش‌های مجموعه سازه‌ های آبی شوشتر نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
9. بند ماهی بازان شوشتر، 10. کانال داریون، 11. بند خاک، 12. پل بند شادروان، 13. پل شاه علی، 14. پل بند لشکر، 15. بند شرابدار و16. بند دختر.

کارکرد سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر، با مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیب‌های آبی در قالب یک مجموعه صنعتی-اقتصادی در کنار هم فعالیت داشتند.
سد گرگر، مسیر رودخانه را مسدود ساخته تا سطح آب در پشت بالا آید و به سه تونل حفرشده در تخته‌سنگ برسد. این تونل‌ها نیز آب را به این مجموعه هدایت کرده تا آب بوسیله آن‌ها در کانال‌های متعدد جریان یابد و پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها به شکل آبشارهایی به محوطه حوضچه‌مانند ریزش کند. علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم‌آبی، آب موردنیاز ساکنان شهر را تامین می‌کند.

تاریخچه سازه های آبی شوشتر

نزدیکی شوشتر با کارون، موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی و همچنین نزدیکی‌اش به معبد چغازنبیل در دوره عیلامی، تجدید بنای شهر در دوران سلطنت اردشیر یکم، وجود سازه های آبی شوشتر را به صورت کانال‌ها، پل‌بندها و آسیاب‌ها را پر اهمیت جلوه می‌دهد.
شوشتر در دوران اشکانیان، پایتخت محلی حاکمان خوزستان و در دوران ساسانیان، از مهم‌ترین مراکز خوزستان بوده و درخشان‌ترین دوران خود را با تجهیز تاسیسات آبیاری، کشاورزی به خود دیده است.
ساختمان آسیاب‌های سازه‌های آبی شوشتر، در دوران صفویه بیشترشان ساخته شده و سیل سال 1342 آسیب‌های جدی به آن وارد کرده، اما پی ساختمان این آسیاب‌ها به دوران ساسانی که در دوران قاجار مرمت شده تعلق دارد.

مراحل احتمالی ساخت مجموعه سازه های آبی شوشتر

براساس اسناد تاریخی و پژوهش‌های کارشناسان، مراحل احتمالی ساخت سازه های آبی شوشتر را می‌توان به صورت زیر درنظر گرفت:

1. حفر نهر داریون
2. حفر کانال انحرافی در مسیر رود کارون، آغازگر ساخت مجموعه اصلی سازه های آبی شوشتر به دستور شاپور ساسانی
3. حفر نهر گرگر همزمان با مرحله یا مراحل قبلی
4. ساخت پل بند شادروان با عنوان «بند شاپور»
5. سنگ‌فرش کردن بستر طبیعی کارون جهت جلوگیری از تخریب شالوده و پی‌های ساخته‌شده در بستر رودخانه
6. ساخت قلعه سلاسل
7. ساخت بند میزان
8. ساخت برج کلاه فرنگی
9. ساخت پل بند گرگر، حفر کانال‌های انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیاب‌ها

راه دسترسی، اطلاعات بازدید و دیدنی های اطراف

جهت دسترسی به سازه‌های آبی شوشتر باید پس از ورود به استان خوزستان از هرکجای کشور، به سمت شهرستان شوشتر حرکت کرده، به سمت جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی رفته تا در حد فاصل بین بند گرگر و بند برج عیار، با منظره تماشایی این شاهکار معماری ایران روبرو شوید.
همه‌روزه به جز روزهای عاشورا و تاسوعا، 21 ماه رمضان، 25 ماه شوال، 28 ماه صفر و 14 ام خرداد در شش‌ماهه نخست سال در بین ساعات 8 صبح تا 8 شب و در شش‌ماهه دوم سال در بین ساعات 8 صبح تا 5 بعدازظهر با هزینه ورودی 5500 تومان برای اتباع ایرانی و 35000 تومان برای اتباع خارجی میزبان گردشگران ایرانی و بین‌المللی خواهد بود.

در این مقاله از مجله گردشگری کایت ما شما را با نکات جذاب و خواندنی از سازه های آبی شوشتر، آثار شاخص، کارکرد، تاریخچه، مراحل احتمالی، راه دسترسی و اطلاعات بازدید آن آشنا کردیم. اگر قصد سفر به شوشتر را دارید، می‌توانید با شماره تلفن 02175097700 تماس بگیرید تا کارشناسان کایت شما را درخصوص ثبت نام در تور شوشتر راهنمایی کنند.