قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران | 5 کاروانسرای تاریخی ایران

در گذشته‌های خیلی دور سفرها به شکل امروزی نبود و افراد برای رسیدن از شهری به شهر دیگر روزها و حتی هفته‌ها در راه بودند. ضمن اینکه در آن زمان چیزی به نام هتل یا مسافر خانه وجود نداشته تا مسافران بتوانند در آن‌ها اقامت کنند. اما در میانه‌ی راه‌ها خصوصا در راه‌های مهم و حیاتی محل‌هایی با عنوان کاروانسرا ساخته می‌شده که هم مسافران می‌توانستند در آن‌ها استراحت کرده و خستگی راه طولانی را از تن به درکنند و هم حیوانات و چهار پایانشان می‌توانستند اندکی بیارامند. از این رو کاروانسراها در گذشته از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و جایگاه ویژه‌ای در نظر پادشاهان و حاکمان هر نقطه داشتند. پادشاهان ایرانی به دلیل قرار گرفتن ایران در مسیر راه ابریشم و تردد زیاد تاجران و مسافران، همواره بر ساخت کاروانسرا در جای جای کشور اهتمام ورزیده و همین امر سبب پر رنگ شدن نام ایران به عنوان کشوری سرآمد در تعداد کاروانسراهای کاربردی در متون تاریخی و در نظر تاریخ شناسان شده است. در این مقاله قصد داریم تا ۵ مورد از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران را به شما معرفی کرده و توضیحاتی در مورد آن‌ها ارائه دهیم، اگر به تاریخ علاقمند هستید ما را تا انتهای این مقاله همراهی کنید.

همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای مشاهده تورهای طبیعت گردی وارد صفحه "تور داخلی" شوید.

کاروانسراهای ایران

در کشور ما تعداد بسیار زیادی کاروانسرا وجود دارد که بیش‌تر آن‌ها در زمان صفویه و خصوصا شاه عباس ساخته شده‌اند. اما در این میان کاروانسراهایی هم هستند که قدمتشان به عصر ساسانی و نزدیک به دو هزار سال پیش برمی‌گردد. در ادامه به معرفی ۵ مورد از کاروانسراهای ایران که قدمت زیادی دارند می‌پردازیم:

1. کاروانسرای قصر بهرام گور در گرمسار

یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال زیباترین کاروانسراهای ایران، کاروانسرای قصر بهرام است که در استان سمنان و در منطقه‌ای به نام پارک ملی کویر واقع شده است. در مورد کاروانسرای قصر بهرام نظرات متفاوتی وجود دارد، عده‌ای این کاروانسرا را مربوط به دوره‌ی ساسانی و زمان پادشاهی بهرام و عده‌ای مربوط به دوره‌ی صفویان می‌دانند. برخی اعتقاد دارند این مکان اصلا کاروانسرا نبوده بلکه محلی برای استراحت پادشاهان بوده است. (وجود مکانی به نام حرمسرا در نزدیکی قصر بهرام و همچنین فاصله‌ی این کاروانسرا از چشمه‌ای در این نزدیکی، مبین این نظریه است) اما به هر حال آن چیزی که از ظواهر امر و از باقی‌مانده‌های قصر بهرام به ذهن می‌رسد این است که این مکان کاروانسرایی برای استراحت مسافرانی که از این منطقه عبور می‌کرده‌اند، بوده است. قدمت کاروانسرای قصر بهرام به دوران ساسانیان برمی‌گردد و یکی از ویژگی‌های منحصر بفردِ آن داشتن کانال‌هایی سنگی و لوله‌هایی سفالی است که آب چشمه‌ی آن حوالی را به داخل کاروانسرا هدایت می‌کرده است. قصر بهرام یک کاروانسرا به شکل مستطیل است که دارای حیاطی است بزرگ و 8 ضلعی و بیست و چند حجره دور تا دور آن که تا نیمه گچ شده‌ و محل استراحت مسافران بوده‌اند. بعضی از این حجره‌ها دارای سکوهایی به عنوان تنور هستند که برای پخت غذا به وسیله‌ی مسافران از آن‌ها استفاده می‌شده است. در وسط حیاط حوضی زیبا قراردارد که لوله‌های سفالی، آب چشمه را به داخل آن می‌ریختند. این کاروانسرا دو درب دارد یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبی، حیاط دارای 4 ایوان است که یکی از آن‎‌ها شاه نشین بوده و با طاقچه‌های ساده و زیبا تزیین شده است. در قسمت پشت حجره‌ها محلی برای استراحت چهارپایانِ مسافران تعبیه شده بوده و  این مکان دارای برج‌هایی در 4 طرف است که در آن زمان کاربردشان نگهبانی و مراقبت از کاروانسرا بوده است. امروزه از این کاروانسرا به عنوان مهمان‌سرای پاسگاه پارک ملی کویر استفاده شده و گروه‌های علاقمند به محیط زیست و نجوم برای اقامت به این کاروانسرا می‌آیند و از پشت بام زیبای آن برای رصد آسمانِ شگفت انگیزِ کویر بهره می‌برند. به این نکته دقت کنید که برای ورود به کاروانسرای قصر بهرام باید از اداره‌ی محیط زیست منطقه مجوز بگیرید و تنها در این مکان می‌توانید شب را اقامت نمایید. برای رسیدن به قصر بهرام باید وارد جاده‌ی سمنان به دامغان شده و از آنجا به منطقه‌ی پارک ملی کویر بروید، تابلوهای راهنما مکان کاروانسرای قصر بهرام را به شما نشان می‌دهند.

2. کاروانسرای رباط شرف سرخس

بی شک یکی از زیباترین شاهکارهای معماری ایرانی کاروانسرای رباط شرف است که واقعا زیبا و دیدنی می‌باشد. این کاروانسرا در شهر سرخس از توابع استان خراسان قرار دارد و در زمان سلجوقیان و به دستور وزیر سلطان سنجر ساخته شده است. رباط شرف یک کاروانسرای مستطیل شکل است که دارای دو حیاط می‌باشد، حیاط اول به شکل مستطیل با حجره‌هایی کوچک مخصوص مردم عادی و حیاط دوم به شکل مربع با حوضی بزرگ در میانه‌ی آن که مختص افراد سرشناس و حکومتی بوده است. این کاروانسرا 6 برج و 2 مسجد دارد و در گوشه و کنار آن کتیبه‌های کوچک و بزرگی مشاهده می‌شود. مهم‌ترین ویژگی رباط شرف آجرکاری‌های این کاروانسراست که بی اندازه زیبا و تماشایی می‌باشد و سبب شهرت این کاروانسرا شده است. برای رفتن به کاروانسرای رباط شرف باید ابتدا خود را به سرخس رسانده و از آنجا به سمت شهرستان مزدآوند بروید. پس از گذشتن از این شهرستان به روستای شورلق رسیده و با طی کردن حدود 6 کیلومتر جاده‌ی آسفالته می‌توانید خود را در کاروانسرای رباط شرف ببینید و از زیبایی‌های بی حد و حصر آن نهایت لذت را ببرید.

3. کاروانسرای قلعه سنگی رباط کریم

کاروانسرای قلعه سنگی رباط کریم یکی از مکان‌های تاریخی استان تهران و قدیمی‌ترین کاروانسرای فلات ایران است که در شهرستان رباط کریم و در نزدیکی جاده‌ی تهران به ساوه قرار گرفته است. ساخت این بنا به دوره‌ی سلجوقیان و اوایل ظهور اسلام در ایران برمی‌گردد و در ساخت آن از سنگ و گچ استفاده شده است. کاروانسرای سنگی به شکل مستطیل بوده و در حیاط مرکزی آن حجره‌هایی وجود دارد که محل استراحت مسافران بوده‌اند. ورودی حیاط به شکل ایوانی زیباست و علاوه بر آن حیاط دارای 3 ایوان دیگر می‌باشد که هر کدام بسیار دیدنی و چشم نواز هستند. در این کاروانسرا یک چاه آب و یک آب انبار وجود دارد که سبب تمایز آن از دیگر کاروانسراها شده است. از مدارکی که در این محل به دست آمده این چنین به نظر می‌آید که این بنا ابتدا برای انجام امور حکومتی ساخته شده، ضمن اینکه کوره‌های ذوب فلزِ پیدا شده در این مکان، نشان دهنده‌ی آن است که مدتی این بنا به عنوان ضرابخانه هم کاربرد داشته است. اما در نهایت از آن به عنوان محلی برای استراحت مسافران بین راهی و چهار پایان آن‌ها استفاده می‌شده است. تا سال 1383 کاروانسرای سنگی یک مکان متروکه بود اما از آن سال به بعد با تلاش مسئولان میراث فرهنگی رباط کریم، این مکان مرمت شده و امروزه به یکی از جاذبه‌های تاریخی استان تهران بدل گشته است. برای رسیدن به کاروانسرای سنگی ابتدا باید به رباط کریم رفته و از آنجا خود را به ضلع شرقی شهرک جدید پرند برسانید، کاروانسرا در نزدیکی این محل قرار دارد.

4. کاروانسرای دیر گچین قم

کاروانسرای دیر گچین قم یکی از قدیمی‌ترین و مجهزترین کاروانسراهای ایران است که به سبب برخورداری از ویژگی‌های عالی و منحصر بفرد با عنوان مادر کاروانسراهای ایران شناخته می‌شود. این کاروانسرا در بخش مرکزی استان قم واقع شده و دارای 12000 متر مربع مساحت است. قدمت دیر گچین به حدود 1800 سال پیش می‌رسد اما در دوره‌ی سلجوقی، صفویه و قاجاریه مرمت و بازسازی شده است. این بنا در مسیر جاده‌ی پر تردد اصفهان به ری قرار گرفته و در گذشته بسیار کاربرد داشته است. کاروانسرای دیر گچین دارای قسمت‌های بسیاری است از جمله 44 حجره که مخصوص استراحت مسافران بوده است، 4 اصطبل بزرگ برای استراحت چهار پایان، قسمتی مجزا که مختص افراد سرشناس و ثروتمند بوده است، مسجد، انباری برای نگهداری علوفه، حمام، آسیاب، دو آب انبار در نزدیکی حمام، قبرستانی در جنوب غربی بنا، یک کوره‌ی آجر پزی و 6 عدد توالت که حمام و توالت از مشخصه‌های استثنایی و منحصر بفرد این کاروانسراست و سبب تمایز آن از دیگر بناهای مشابه شده است. ساختمان این بنا به شکل یک قلعه بوده و از گچ، خشت، آهک و آجر ساخته شده است. برای رسیدن به کاروانسرای دیر گچین هم می‌توانید از قم به آن برسید و هم از سمت شهرستان ورامین. اگر بخواهید از سمت قم به این کاروانسرا بروید باید وارد جاده‌ی قم به علی آباد شده و پس از ورود به یک جاده‌ی خاکی به دیر گچین برسید. اما از سمت ورامین این کاروانسرا در فاصله‌ی 20 کیلومتری بعد از این شهرستان قرار دارد.

5. کاروانسرای انوشیروان ساسانی در سمنان

از دیگر کاروانسراهای زیبا و قدیمی ایران، کاروانسرای انوشیروانی در استان سمنان است که در زمان ساسانیان و به دستور شرف الدین معالی انوشیروان پسر ملک المعالی منوچهر که بر این منطقه حکمرانی می‌کرده ساخته شده است. این بنا به شکل مربعی با ابعاد 75 در 75 متر است و به سبک دیگر کاروانسراهای ساسانی به صورت 4 ایوانی ساخته شده است. کاروانسرای انوشیروانی دارای 2 ورودی یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبی بوده و در 4 طرف، 4 ایوان داشته است، ضمن اینکه 4 اصطبل کوچک را نیز در 4 طرف بنا برای استراحت چهار پایان تعبیه کرده بودند. 2 برج در 2 طرف دروازه‌ی شمالی و 3 برج نیم دایره در بخش‌های جنوبی، غربی و شرقی برای حفاظت از کاروانسرا وجود داشته و 26 حجره نیز برای استراحت مسافران در 4 طرف حیاط قرار داشته است. در زمان صفویان در نزدیکی محل کاروانسرای انوشیروانی کاروانسرای دیگری ساخته می‌شود که کم کم باعث از رونق افتادن این بنا شده است و متاسفانه امروز از آنهمه بخش‌های مختلف تنها بخشی از راهروی ورودی و قسمتی از دیواره‌ها باقی مانده و از سایر قسمت‌ها چیزی بجز سنگ‌های کوچک و بزرگ به جا نمانده است. برای رسیدن به کاروانسرای انوشیروانی باید ابتدا به سمنان رفته و در 36 کیلومتری جاده‌ی سمنان به دامغان این کاروانسرا را بیابید.

در این مقاله شما را با 5 مورد از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران زمین آشنا کردیم، در صورتی که تمایل داشتید به هر کدام از این مکان‌های زیبا و دیدنی سفر کنید می‌توانید به قسمتِ آن کاروانسرا در سایت ما مراجعه کنید.