کپوبافی | هنر حصیربافی پانصد ساله

دزفول یکی از شهرهای استان خوزستان است که به داشتن هنرهای اصیل و صنایع دستی باارزش شهرت دارد، اهالی این شهر مردمانی هنرمند و با ذوق هستند که زن و مرد دوشادوش هم برای گذران زندگی فعالیت می‌کنند. یکی از صنایع دستی مهم جنوب ایران، کپوبافی است که به شهر دزفول اختصاص دارد و این شهر به خاطر هنر کپوبافی به ثبت جهانی رسیده است. در این مقاله قصد داریم هنر اصیل و ارزشمند کپوبافی را به شما معرفی کرده و در مورد این هنرصنعتِ زیبا اطلاعات مفیدی در اختیارتان قرار دهیم، پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.

کپوبافی چیست؟

کپوبافی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که بیشتر در جنوب کشور و خصوصا شهر دزفول انجام می‌شود، هنری ماندگار و دیدنی که با زحمت دستان زنان و مردان خونگرم دزفولی خلق می‌شود. "کپو" در اصطلاح لری به معنای "سَر" یا "کله" است، این نام به خاطر گرد بودن وسایلی است که با هنر کپوبافی به وجود آمده‌اند، گرد مانند سر انسان. این هنر شاخه‌ای از هنر حصیربافی است، کپوبافی را هنر بافت برگ درخت خرما به دور چیزی شبیه نی می‌گویند. برای انجام این هنر از برگ‌های جوان درخت نخل که "پیش" نام دارند استفاده می‌شود، این برگ‌ها را به دور نوعی گیاه به نام "کِرتَک" می‌پیچند. کرتک در مقابل رطوبت آسیب پذیر است، بنابراین محصولات کپو را باید از رطوبت دور نگه داشت، اگر هم به دلیلی این محصولات خیس شدند باید سریع آن‌ها را خشک کرد.

تاریخچه‌ی کپوبافی

همانطور که در قست قبل ذکر شد، کپوبافی نوعی حصیر بافی است که از قدیمی‌ترین صنایع دستی بشری شناخته می‌شود، هر جا که درخت نخل زیاد باشد، این هنر انجام می‌گیرد. اسناد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد قدمت کپوبافی به چند سده قبل برمی‌گردد، چیزی حدود 500 سال پیش، این هنر زیبا برای اولین بار خلق شد.

انواع کپوبافی

کپوبافی از نظر شکل ظاهری و وسایل مورد استفاده به 3 دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شود:

کپوی تمام پیش: در کپوی تمام پیش تنها از پیش و کرتک استفاده می‌شود، این مدل، ساده‎‌ترین نوع کپو می‌باشد.

کپوی تمام کاموا: در کپوی تمام کاموا این نخ‌های رنگی به صورتی به کار می‌روند که برگ‌های خرما اصلا دیده نمی‌شود.

کپوی ترکیبی: در این کپوبافی هم از پیش و هم از کاموا استفاده می‌شود، به این صورت که با کاموا روی کار، نقش‌های ذهنی و هندسی مختلف زده می‌شود. این نوع کپوبافی انواع مختلفی مانند کپوی منقوش، کپوی آجری و... دارد. در گذشته نقوش هندسیِ روی کپوها ساده بود اما امروزه این نقش‌ها پیچیده‌تر شده و کپوبافان با خلاقیت خود طرح‌های جذاب‌تری را روی کپو نقش می‌کنند. از میان این نقش‌ها می‌توان به نقش بته جقه، چلیپا، پروانه، لاله، ستاره‌ی پرچم، هفت و هشت، سه پر و لوزی اشاره کرد.

وسایل و ابزار لازم برای کپوبافی

کپوبافی ابزار و وسایلی نیاز دارد که عبارتند از:

پیش: نوارهایی که برای تولید محصولات کپوبافی استفاده می‌شوند، برگ‌های جوان درخت خرما هستند. این برگ‌ها نور زیادی ندیده‌اند به همین دلیل رنگشان روشن است. رنگ برخی برگ‌های پیش سفید، برخی زرد، برخی زردِ مایل به سفید، بعضی سبز و تعدادی هم سبزِ مایل به سفید است.

کرتک: کرتک گیاهی خودروست که در مناطق گرم و باتلاقی می‌روید، این گیاه را بیشتر در حاشیه‌ی رودخانه‌ها و نهرهای آب می‌توان یافت. ساقه‌ی کرتک بلند و بندبند است و پیش‌ها را به دور آن می‌پیچند. این گیاه ماندگاری بالایی دارد چون هیچ حیوان و حشره‌ای آن را نمی‌خورد و دچار هیچ آفتی هم نمی‌شود.

داس: برای چیدن گیاه کرتک، از داس استفاده می‌کنند، داس دارای یک قسمت فلزی بسیار تیز و دسته‌ی چوبی محکم می‌باشد.

چاقو: در برخی مراحل انجام کپوبافی، لازم است که قسمت‌های اضافی کرتک یا پیش بریده شده یا در جاهایی نخ قطع شود، در این موارد از چاقو استفاده می‌کنند. در برخی موقعیت‌ها به جای چاقو از قیچی استفاده می‌شود.

کاموا: نخ‌های رنگی که برای ایجاد نقوش هندسی روی محصولات کپو استفاده می‌شود، درواقع کامواهای رنگیِ با کیفیت هستند.

سوزن کپوبافی: کپوبافی سوزن مخصوصی دارد که از آن برای پیچاندن نخ و پیش‌ها به دور کرتک و اتصال رج‌ها استفاده می‌شود، این سوزن باید در عین اینکه کاملا صاف است، ارتجاع پذیر باشد، هیچ گونه زنگ زدگی یا ناصافی نباید روی سوزن کپوبافی دیده شود.

مراحل کپوبافی

قبل از شروع کپوبافی باید وسایل مورد نیاز را آماده کرد، برای این منظور ابتدا پیش، کرتک و نخ و سوزن را مهیای انجام کار می‌کنند. پیش‌ها بر اساس رنگشان دسته بندی می‌شوند، معمولا از پیش‌هایی با رنگ نزدیک به هم برای بافت یک کپو استفاده می‌شود، چون اگر چند رنگ مختلف به کار گرفته شود، محصول نهایی آن زیبایی را که باید داشته باشد، نخواهد داشت. بعد از دسته بندی، پیش‌ها را درون بسته‌ای پلاستیکی قرار داده و حدود 7 تا 8 ساعت داخل آب گرم می‌گذارند تا پیش‌ها نرم شده و حین پیچاندن دور کرتک نشکند، اگر پیش‌ها مستقیما با آب تماس پیدا کند، ممکن است رنگ خود را از دست بدهد. انتخاب کرتک‌ها برای کپوبافی، به اندازه‌ی محصول نهایی بستگی دارد، اما هرچه ضخامت کرتک‌ها بیشتر باشد، مقاومت محصول نهایی نیز بیشتر خواهد بود. برای شروع کپوبافی ابتدا کف کپو را می‌بافند، این کف می‌تواند گرد، بیضی، مربع یا مستطیل باشد. بافت کپو انواع مختلفی دارد: در نوع اول کپوباف دسته‌ای کرتک را که می‌تواند بین 10 تا 40 عدد باشد در دست چپ گرفته و پیش‌ها را که با سوزن کپوبافی به نوارهای باریکی تبدیل شده در دست راست می‌گیرد، سپس پیش‌ها را طوری به دور کرتک می‌پیچد که قسمت ابتدایی پیش‌ها به داخل رفته و محکم شود. بعد از اینکه رج اول کاملا محکم شد کپوباف سراغ رج دوم می‌رود، برای این کار او دسته‌ی کرتک‌ها را خم کرده (شکل کف کپو میزان خم شدن کرتک‌ها را تعیین می‌کند، برای کپوی تختِ گرد یا بیضی کرتک به طور کامل و برای کپوی تختِ مربع یا مستطیل، کرتک با زاویه‌ی 90 درجه خم می‌شود) به موازات یا در کنار رج اول قرار می‌دهد. بعد ادامه‌ی پیش را از داخل سوزن کپوبافی رد کرده سپس از داخل رج اول عبور می‌دهد و آن را محکم می‌کشد، با این کار دو رج به هم متصل می‌شوند. دوباره کپوباف پیش‌ها را به دور کرتک پیچانده و رج دوم را هم تکمیل می‌کند. بعد رج‌های سوم و چهارم و...، این کار آنقدر ادامه میابد تا کپوی تخت کامل شود. برای بافت کپوی تخت که شکل مدور دارد در ابتدا تنها از پیش استفاده می‌شود. برای این کار کپوباف چند عدد نوار پیش را روی هم قرار داده آن‌ها را با سوزن به رشته‌های نازک‌تر تبدیل می‌کند، سپس در وسط دسته‌ی نوارها گره‌ی شلی ایجاد کرده و دسته‌ی پیش را با کمک سوزن چند بار به دور این گره می‌پیچد. با ادامه‌ی این کار سطح مدور کوچکی به وجود می‌آید، کپوباف دسته‌ی پیش‌ها را خم و به این سطح مدور وصل می‌کند تا کپو یک حالت حلزونی پیدا ‌کند، با ادامه دادن بافت، در پایان، کفِ کپو به دست می‌آید. ادامه‌ی مراحل مثل نوع اول است که در آن پیش را به دور دسته‌ی کرتک می‌پیچانند. نوع سوم، بافت کپوی حجمی است، برای این نوع بافت کپوباف ابتدا کف را به شکل مورد نظر می‌بافد سپس یک ردیف از کپوی حجمی را به اندازه‌ی کف بافته و در ادامه هنگام بافت با خارج کردن رج‌ها از جایگاه واقعی خود، نوعی شکل و حجم به کپو می‌دهد. درپوش‌های حجمی نیز به همین شکل بافته می‌شوند، یعنی در ابتدا یک ردیف به اندازه‌ی دیواره‌ی ظرف بافته شده رج بعدی در فاصله‌ی 2 سانتیمتری از لبه‌ی کپو به صورت حجمی بافته می‌شود، به این ترتیب درپوش کاملا روی دیواره‌ی ظرف قرار می‌گیرد. معمولا روی درپوش‌ها قطعه‌ای وصل می‌شود که به آن گُلَنگ می‌گویند، گلنگ باعث می‌شود باز کردن درپوش راحت‌تر شود. برای بافت گلنگ چند ردیف نخ پشمی را دور انگشتان دست پیچیده وسط آن را با نخ محکم می‌بندند و آن را از همین نقطه به محل مورد نظر روی کپو می‌دوزند.

کاربرد کپوبافی

کپوها در اشکال و اندازه‌های گوناگون و برای مصارف مختلف بافته می‌شوند، دیوارکوب، سبد حمل نوزاد، گهواره، سبد برنج، سبدهای کوچک و بزرگ درب‌دار یا بدون درب، کلاه آفتابی، سبد لباس، جعبه‌ی دستمال کاغذی، جعبه‌ی لوازم خیاطی، جعبه‌ی جواهرات، سبد پیاز و سیب زمینی، دم کنی، قندان، ظرف نان، سینی، طبق، گلدان، زیر قوری، زیر کتری، زیر قابلمه‌ای، ظرف میوه و... تعدادی از محصولات کاربردیِ کپوبافی هستند.

در این مقاله شما را با هنر زیبای کپوبافی آشنا کرده و در مورد چگونگی، مراحل و ابزار لازم برای این هنر دیدنی صحبت کردیم، دزفول از جمله شهرهای ایران است که مردمانی هنرمند و باذوق دارد، در سفر به این شهر بازدید از بازارهای محلی و خرید صنایع دستی ارزشمند دزفولی‌ها را فراموش نکنید.